Πέθανε σε ηλικία 92 ετών ο Θανάσης Βαλτινός – Σημαντικοί σταθμοί της ζωής και του έργου του

Πέθανε λίγο καιρό πριν συμπληρώσει τα 92 του χρόνια ο συγγραφέας Θανάσης Βαλτινός. Υπήρξε μια από τις πλέον εξέχουσες λογοτεχνικές φωνές των μεταπολεμικών ετών. Οι νεωτερισμοί στη γραφή του, η λιτότητα των μέσων του, ο πολιτικός του λόγος, ο ιδιαίτερος τρόπος που συνέδεσε τη μυθοπλασία με μη μυθοπλαστικά στοιχεία και η κινηματογραφική ματιά του, τον κατατάσσουν επάξια στους πρωτοπόρους των ελληνικών γραμμάτων.

Γεννημένος το 1932, στο Καστρί Κυνουρίας

Ο Βαλτινός, γεννήθηκε στις 16 Δεκεμβρίου 1932 στον οικισμό «Του Καράτουλα», ο οποίος ανήκει στο σύμπλεγμα χωριών που αποτελούν το Καστρί Κυνουρίας. Από τα λιγότερο γνωστά πραγματολογικά στοιχεία που αφορούν τη ζωή του είναι ότι το πραγματικό του επώνυμο ήταν Σπανός. Βίωσε από πολύ νωρίς τη σκληρότητα της Κατοχής και του Εμφυλίου, καθώς η οικογένειά του χρειάστηκε να μετακινηθεί αρκετές φορές από τόπο σε τόπο.

Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Βαλτινός φοίτησε στα γυμνάσια Σπάρτης, Γυθείου και Τρίπολης λόγω των κατοχικών και των μετακατοχικών αυτών μετακινήσεων. Όπως έχει διηγηθεί και ο ίδιος: «Φύγαμε από εκεί στην Κατοχή γιατί υπήρχε μεγάλη πείνα. O πατέρας μου ήταν εργολάβος και του τα πήρανε όλα όταν έγινε ο πόλεμος. Κατεβήκαμε στη Σπάρτη και μετά πήγαμε στο Γύθειο. Άλλη Ελλάδα τότε».

Στη συνέχεια παρακολούθησε μαθήματα στο τμήμα Πολιτικών Επιστημών του Παντείου Πανεπιστημίου, στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και σε σχολή κινηματογράφου.

Μετά τη μεταπολίτευση και πιο συγκεκκριμένα μετά το 1974 ταξίδεψε στην Αγγλία, το Δυτικό Βερολίνο (με πρόσκληση της Deutsher Akademischer Austauschdienst [Γερμανική Υπηρεσία Ακαδημαϊκής Ανταλλαγής]) και τις Η.Π.Α. (με πρόσκληση του προγράμματος International Writing (Διεθνής και Παγκόσμια Συγγραφή του πανεπιστημίου της Αϊόβα) αλλά και άλλων ιδρυμάτων.

Για εκείνη την εμπειρία του έχει πει: «Πέρασα ένα διάστημα στη Γερμανία και την Αμερική. Καταρχάς, εκεί είχα επαφή από πρώτο χέρι με σπουδαία πράγματα. Βλέπεις και μια άλλη καθημερινή συμπεριφορά σε σχέση με την πνευματική ζωή. Έβγαλα εισιτήριο για μια ταινία στο Βερολίνο, την οποία παρακολούθησε και μια μεγάλη ηθοποιός του θεάτρου. Όλοι επεσήμαναν την παρουσία της, αλλά κανείς δεν δημιούργησε κάποιο πανικό. Σαν να μην έγινε τίποτα».

Η εμφάνιση στα λογοτεχνικά πράγματα

Η πρώτη του επαφή με τη λογοτεχνία θα γίνει το 1958, σε ηλικία 26 ετών, όταν θα βραβευτεί στον λογοτεχνικό διαγωνισμό του περιοδικού Ταχυδρόμος για το διήγημά του «Κατακαλόκαιρο».

«Δεν με ενδιαφέρει ο Εμφύλιος, εμένα με νοιάζουν οι άνθρωποι που ονειρεύονται μέσα στον θάνατο».

Το πρώτο προσωπικό βιβλίο, κι αυτό που τον καθιέρωσε αμέσως (αλλά του δημιούργησε και ουκ ολίγες τριβές λόγω των πολιτικών παθών της εποχής) ήταν η Κάθοδος των εννιά που εκδόθηκε το 1963, ενώ το 1976 κυκλοφόρησε και σε γερμανική μετάφραση.

Το 1978 εκδόθηκε αυτοτελώς σε βιβλίο από τις εκδόσεις Κέδρος και έκτοτε θεωρείται ένας από τα σημαντικότερα βιβλία που αφορούν τον Εμφύλιο Πόλεμο. Σε αυτό, μια ομάδα ανταρτών προσπαθεί κρυφά να κατέβει από τον Ταΰγετο στη θάλασσα μετά τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του στρατού στην περιοχή. Οι κακουχίες τους καταβάλλουν, ενώ τελικά σκοτώνονται από τον αντίπαλο στρατό και τους χωρικούς, πλην ενός.

Το 1964 θα εκδώσει το Συναξάρι του Αντρέα Κορδοπάτη. Πρόκειται για την αφήγηση ενός υπαρκτού προσώπου που μιλάει για τις προσπάθειες που έκανε ώστε να καταφέρει να μεταναστεύσει στις ΗΠΑ, και μετά τις περιπέτειές του εκεί.

Η κριτική επαίνεσε την απουσία συγκινησιακά φορτισμένων περιγραφών, την αποστασιοποίηση του συγγραφέα και τις δυνατότητές του ανάγνωσης μιας γνήσιας μαρτυρίας. Ο βαθμός επέμβασης του συγγραφέα στο πρωτότυπο κείμενο παραμένει ανοιχτό ζήτημα.

Με τον Ανδρέα Κορδοπάτη (στα δεξιά)

Με το βιβλίο του Τα στοιχεία για τη δεκαετία του ‘60 θα λάβει το Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος το 1990. Πρόκειται για ένα μυθιστόρημα που δεν γίνεται να μην θαυμάσεις για την πρωτοτυπία του.

 Όλα τα κορυφαία γεγονότα αυτής της ταραγμένης δεκαετίας για την Ελλάδα εμφανίζονται στο βιβλίο μέσα από ειδησάρια που εν πρώτοις δεν δείχνουν σημαντικά, ωστόσο δίνουν το πολιτικό πλαίσιο της εποχής δίχως να αναφέρονται ευθέως σε αυτό. Ειδήσεις, διαφημίσεις και άλλα εξωλογοτεχνικά στοιχεία αποκτούν μια άλλου τύπου σημασιολογική προσέγγιση από τον Βαλτινό και γίνονται ένα συγκεντρωτικό corpus, με αποτέλεσμα να διαβάζει κανείς, όντως, τα στοιχεία μιας ολόκληρης δεκαετίας, εντέλει, με μυθοπλαστικό τρόπο.

Το μυθιστόρημα που σήκωσε πολλή σκόνη και άναψε τα ήδη φουντωμένα πολιτικά πάθη ήταν η Ορθοκωστά (1994). Πρόκειται για μια σειρά «μαρτυριών» της περιόδου 1943-44. Η Αριστερά κατηγόρησε τον Βαλτινό για αναθεωρητισμό της Ιστορίας, καθώς, σύμφωνα με την κριτική της, δικαίωνε τους Ταγματασφαλίτες ή, κατ’ άλλους, εξίσωνε τα εγκλήματα των δύο πλευρών.

Δεν πρέπει να ξεχνάμε πάντως ότι η οπτική του Βαλτινού δεν είναι δίχως προδρόμους στα ελληνικά γράμματα, καθώς είχε προηγηθεί το Κιβώτιο του Άρη Αλεξάνδρου και οι Ακυβέρνητες Πολιτείες του Στρατή Τσίρκα, έργα που με τη σειρά τους είχαν δεχθεί τα βέλη της τότε Αριστεράς.

Το λιτό ύφος του Θανάση Βαλτινού ταίριαξε, επίσης, με τη μικρή φόρμα την οποία υπηρέτησε πιστά. Εξ ου και μάς παρέδωσε αρκετές συλλογές διηγημάτων. Πρόκειται για τις συλλογές: Θα βρείτε τα οστά μου υπό βροχήν (1992), Εθισμός στη νικοτίνη (2003) και Επείγουσα ανάγκη ελέου (2015).

Φυσικά, δεν γίνεται να παραλειφθούν και τα υπόλοιπα βιβλία της εργογραφίας του, καθώς και σε αυτά δείχνει τη διάθεσή του για γόνιμο πειραματισμού. Κάτι που το βλέπουμε έντονα σε βιβλία όπως Νέα Σελήνη. Ημέρα πρώτη (2022), Ημερολόγιο Αλοννήσου (2017), Ημερολόγιο 1836-2011 (2013), Ανάπλους (2012), Ο τελευταίος Βαρλάμης (2010), Τρία ελληνικά μονόπρακτα (2008), Άνθη της αβύσσου (2008), Σχισμή φωτός (2001) και Φτερά μπεκάτσας (1992).

Η αριστοτεχνική νουβέλα Ο τελευταίος Βαρλάμης διαβάστηκε από τον συγγραφέα κατά την τελετή υποδοχής του στην Ακαδημία Αθηνών.

Όλα τα βιβλία του Θανάση Βαλτινού κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Εστία.

Η γενικότερη αίσθηση είναι πως ο Βαλτινός έθεσε τις βάσεις για μια ευρύτερη λογοτεχνική συζήτηση γύρω από τα τραύματα του Εμφύλιου Πολέμου καθώς και για τη σχέση λογοτεχνίας και πραγματικότητας. Μπορεί αρκετά από τα βιβλία του να αναφέρονται σε εκείνα τα δύσκολα χρόνια, εντούτοις ο ίδιος έχει εκφράσει αντίθετη άποψη για τις προθέσεις του. «Δεν με ενδιαφέρει ο Εμφύλιος, εμένα με νοιάζουν οι άνθρωποι που ονειρεύονται μέσα στον θάνατο. Τους κάνει εντύπωση γιατί είπα ότι η “Κάθοδος των Εννιά” είναι μια ερωτική ιστορία. Ο συνδυασμός της ιστορικότητας με μια άλλη αναζήτηση».

Τα 18 Κείμενα 

Σημαντική ήταν η παρουσία του Θανάση Βαλτινού στο βιβλίο Δεκαοχτώ κείμενα που βγήκε μεσούσης της δικτατορίας. Η ομαδική έκδοση που περιλάμβανε κείμενα σημαντικών δημιουργών που έσπαγαν τη σιωπή τους, βγήκε από τις εκδόσεις Κέδρος το 1970. Για την ιστορία είχαν γράψει οι εξής: Γιώργος Σεφέρης «Οι γάτες του Αϊ-Νικόλα» και ακολουθούν: Μικρός διάλογος (Καίη Τσιτσελή), Ο ηθοποιός (Τάκης Κουφόπουλος), Το ραντάρ (Σπύρος Πλασκοβίτης), Επιστρέφοντας (Αλέξανδρος Κοτζιάς), Νύχτες (Τάκης Σινόπουλος), Μία μαρτυρία (Νόρα Αναγνωστάκη), Ο υποψήφιος (Ρόδης Ρούφος), Ο γιατρός Ινεότης (Γιώργος Χειμωνάς), Ελ Προκαραδόρ (Θ. Δ. Φραγκόπουλος), Αλλαξοκαιριά (Στρατής Τσίρκας), Ο στόχος (Μανόλης Αναγνωστάκης), Υπεροψία και μέθη (ο ποιητής και η ιστορία) (Δ. Ν. Μαρωνίτης), Άθως (Νίκος Κάσδαγλης), Ο γύψος (Θανάσης Βαλτινός), Αγία Κυριακή στο βράχο (Μένης Κουμανταρέας), Σήματα διαβάσεων (Λίνα Κάσδαγλη), Το ύφος μιας γλώσσας και η γλώσσα ενός ύφους (Αλέξανδρος Αργυρίου).

Ο Θανάσης Βαλτινός είχε αποκαλύψει κάποια στιγμή ποια ήταν η αντίδραση του καθεστώτος έπειτα από εκείνη την έκδοση: «Ακολούθησε μια μικρή ταλαιπωρία από την Ασφάλεια που φρόντισε να τα βρει αυτά τα πράγματα, φρόντισε να μάθει ποιος είναι ο καθένας και τι κάνουμε», λέει ο ίδιος. «Εγώ δεν είχα δοσοληψίες μέχρι τότε με τις κλαδικές και μου άνοιξαν φάκελο βεβαίως. Με είχαν καλέσει στην Ασφάλεια όπου μου λέει κάποιος: -Εσύ έχεις ανακατευτεί με έναν Σέφερη… Κι εγώ θεώρησα ότι μπορώ να τον κοροϊδέψω, να τον λοιδορήσω… Του λέω -Με συγχωρείς, δεν είναι Σέφερης είναι Σεφέρης, το μοναδικό Νόμπελ της Ελλάδας… Κι αυτός μου απαντάει έτσι ωμά: -Στ΄αρ@@@α μου».

Θέατρο, μετάφραση, σενάρια

Ο Θανάσης Βαλτινός, πέραν της καθαρά λογοτεχνικής ενασχόλησής του, ασχολήθηκε με τη θεατρική γραφή, αλλά και με τη μετάφραση. Υπήρξε, δε, συνεργάτης του Καρόλου Κουν στο Θέατρο Τέχνης.

Με τον Κάρολο Κουν και τον Δημήτρη Κεχαϊδη την περίοδο της συνεργασίας του με το Θέατρο Τέχνης.

Οι μεταφράσεις της τραγωδίας του Ευριπίδη Τρωαδίτισσες αλλά και της Ορέστειας του Αισχύλου παρουσιάστηκαν από το Θέατρο Τέχνης «Κάρολος Κουν» στα Επιδαύρια (1979-1980), σε σκηνοθεσία Κάρολου Κουν.

Ωστόσο, η θητεία του στον κινηματογράφο είναι αυτή που θα καθορίσει εν πολλοίς ακόμη και τη γραφή του. Συγκεκριμένα έχει γράψει τα σενάρια των ταινιών «Ενώ σφύριζε το τραίνο», «Δούρειος ίππος» και σε συνεργασία και με άλλους έγραψε και τα σενάρια των ταινιών του Θόδωρου Αγγελόπουλου «Μέρες του ’36», «Ταξίδι στα Κύθηρα» (βραβείο σεναρίου στο φεστιβάλ των Καννών και στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης), «Το μετέωρο βήμα του πελαργού» κ.ά.

Με τον Θόδωρο Αγγελόπουλο.

Η δημόσια παρουσία του

Ο Θανάσης Βαλτινός διετέλεσε γενικός διευθυντής της ΕΡΤ (1989-1990) και πρόεδρος και διευθύνων σύμβουλος του Ελληνικού Κέντρου Κινηματογράφου 2005 – 2006. Ήταν τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, της οποίας διετέλεσε και Πρόεδρος, καθώς και Πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου του Ιδρύματος Πέτρου Χάρη. Ήταν επίσης μέλο της Ευρωπαϊκής Ακαδημίας Επιστημών και Τεχνών (Akademia Scientiarum et Artium Europaea), του Διεθνούς Ινστιτούτου Θεάτρου, της Εταιρείας Ελλήνων Θεατρικών Συγγραφέων. Υπήρξε ιδρυτικό μέλος της Εταιρείας Συγγραφέων, της οποίας διετέλεσε πρόεδρος επί τέσσερις θητείες.

Υπήρξε επίσης Πρόεδρος του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου, στην τελευταία φάση του πριν το άδοξο τέλος του το 2012.

Ως πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών.

Έχει τιμηθεί με το βραβείο σεναρίου στο Φεστιβάλ Καννών για την ταινία του Θόδωρου Αγγελόπουλου «Ταξίδι στα Κύθηρα» (1984) και με το Κρατικό Βραβείο μυθιστορήματος για το βιβλίο του Στοιχεία για τη δεκαετία του ΄60 (1990), με το διεθνές βραβείο Καβάφη (2001) και το βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών «Πέτρος Χάρης» (2002). Το 2002 του απονεμήθηκε ο χρυσός σταυρός του Τάγματος της Τιμής της Ελληνικής Δημοκρατίας.

Mε τον Στρατή Τσίρκα.

Το 2012 του απονεμήθηκε το Μεγάλο Βραβείο Γραμμάτων και της Λογοτεχνίας από τη Διεύθυνση Γραμμάτων της Γενικής Διεύθυνσης Σύγχρονου Πολιτισμού του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων, Πολιτισμού και Αθλητισμού, για το σύνολο του έργου του. Πολλά από τα έργα του έχουν μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες μεταξύ των οποίων στα αγγλικά, τα ιταλικά, τα γαλλικά, τα γερμανικά, τα ισπανικά, τα καταλανικά, τα ρωσικά, τα τουρκικά, τα σουηδικά, τα βουλγαρικά.

Η πολιτική στάση του

Το έργο του είχε ευρεία αποδοχή στην αριστερή διανόηση της μεταδικτατορικής Ελλάδας. Όμως οι εν λόγω κύκλοι το αποκήρυξαν μετά το 1995, μετά τη κυκλοφορία του βιβλίου Ορθοκωστά, όπως σημειώναμε και πιο πάνω. Υπήρξε ένας από τους 32 ανθρώπους του πνεύματος που το 2011 είχαν συνυπογράψει το κείμενο Τολμήστε! το οποίο απέρριπτε τις διαδηλώσεις στις πλατείες, και καλούσε να σταματήσουν «οι λαϊκισμοί και η ανευθυνότητα» ώστε να ομονοήσουν οι πολιτικές δυνάμεις και να συνεχιστεί η πορεία της χώρας στην Ευρώπη ανεξαρτήτως του Μνημονίου, για το «μέλλον των παιδιών μας».

Ο Θανάσης Βαλτινός υπήρξε πάντα ένας πολιτικοποιημένος συγγραφέας που είτε μέσω των έργων του είτε μέσω του δημόσιου λόγου δεν δίστασε ποτέ να πάρει θέση στα καίρια ζητήματα της χώρας, με απόψεις που δεν ταίριαζαν πάντα με εκείνες της πλειοψηφούσας τάσης.